شرايط قبولي نماز را طبق احاديث به طور كامل ذكر بفرمائيد؟
در پاسخ به اين سوال شما ابتدا به شرايط قبول و در پايان به شرايط عدم قبول عبادات و نماز اشاره مي کنيم.
عبادات، غير از شرايط صحّت، شرايط «قبول» و «كمال» هم دارد. يعني آنچه كه مراعاتش، انسان را به قرب خدا و رشد معنوي مي رساند و در فرد و جمع، تأثير مي گذارد.
گاهي عبادت، صحيح است، ولي رشد آور نيست، مثل دارويي كه شفابخش نيست. گاهي عبادت، از كيفر مي رهاند ولي ما را محبوب خدا نمي سازد.
در آيات و روايات، شرايطي براي قبولي اعمال و عبادات بيان شده كه نمونه هايي از آنها از اين قرار است.
قبل از توضيح اين موارد، تأكيد مي شود كه انسان بايد به مسئله قبولي عبادت عنايت خاصّي داشته باشد تا از تلاش معنوي اش بهره بيشتر ببرد.
علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «كُونُوا عَلي قَبُول الْعَمَلِ اَشَدَّ عِنايهً مِنكُم عَلَي الْعَمَل» ( . بحارالانوار، ج 71، ص 173 ) به قبولي عمل، بيش از اصل عمل توجّه داشته باشيد.
انسان ممكن است براي پذيرش در جايي، هم كارت ورود بگيرد، هم طبق مقررات ظاهري عمل كند، ولي در مصاحبه به دلائلي مانند فساد اخلاق يا سوء سابقه يا ... رد شود. عبادات هم ممكن است از نظر مقررات الهي، درست انجام گيرد، ولي به دلايلي مورد قبول خدا نشود. مگر نه اين است كه گاهي كارهاي صحيحي از طرف افراد غير مسئول انجام مي گيرد ولي به جاي تشكّر، از آنان انتقاد هم مي شود؟! پس شرطِ قبولي كار، چيزي ديگر است. اينك به بيان آن شرايط مي پردازيم:
نداشتن ايمان، مايه تباهي اعمال است: « وَ مَنْ يكْفُرْ بِالْإِيمانِ فَقَدْ حَبِطَ عَمَلُهُ» ( سوره مائده، آيه 5 )
كساني مساجد خدا را آباد مي كنند كه ايمان به خدا و معاد داشته باشند:
«إِنَّما يعْمُرُ مَساجِدَ اللَّهِ مَنْ آمَنَ بِاللَّهِ وَ الْيوْمِ الاخِرِ» ( سوره توبه، آيه 18 )
و عمل صالح از زن و مرد «مؤمن» است كه موجب زندگي پاك مي شود:
«من عمل صلحاً من ذكر أو أنثي و هو مؤمن فَلنُحيينَّه حيوه طيبهً» ( سوره نحل، آيه 97 )
كسي كه خدا را قبول ندارد، براي او كاري نمي كند تا انتظار پاداش داشته باشد. قرآن كريم، اعمال كافران را همچون خاكستري مي داند كه در يك روز طوفاني در برابر باد قرار گيرد. كه چيزي از آن باقي نمي ماند.
ولايت و رهبري صحيح و آسماني، همه بندگان خدا و بندگي ها و نماز و حجّ و جهاد و ... را در مسير الهي قرار مي دهد و به آنها جهت شايسته مي بخشد. مثل ايران امروز كه با برخورداري از ولايت فقيه، راه رو به رشدي را مي پيمايد. در مقابل، كشورهاي اسلامي ديگر، با آنكه نماز و روزه و ... دارند ولي به خاطر انحراف در خط سياسي و رهبري، در ذلّت اند.
رهبري جامعه، همانند راننده در يك ماشين است. اگر همه سرنشينان، شيك و مرتب و مؤدّب باشند ولي راننده مست باشد يا جاده منحرف باشد، سقوط در پيش است. ولي اگر راننده، سالم و باتجربه باشد، هر چند مسافران، كهنه پوش و نامترب باشند، اين سفر به مقصد مي رسد.
در حديث از امام باقر ـ عليه السّلام ـ است: «من دان الله بعباده يجهد فيها نفسه و لا امام له من الله فسعيه غير مقبول» ( وسائل الشيعه، ج 1، ص 90 )
كسي كه به خدا ايمان دارد و عبادت هاي طاقت فرسا هم انجام مي دهد ولي امام لايقي از طرف خدا ندارد، تلاشش بي فايده است.
اگر رهبر آسماني بود، پرستش خدا به طاغوت پرستي كشيده نمي شد و قوانين آسماني تبديل به خرافات نمي گرديد و نمازهاي جمعه، با همه شكوهش، به نفع طاغوت ها نمي انجاميد و حج، اين مظهر قدرت و عزّت اسلام و مسلمين، چنين بي اثر يا به سود حكام دور از اسلام تبديل نمي شد.
در حديث مي خوانيم: «فمن لم يتوّلنا لم يرفع الله له عملاً» ( كافي، ج 1، ص 430 ) هر كس ولايت و رهبري ما را نپذيرد، خدا هم اعمال او را قبول نمي كند.
حضرت علي ـ عليه السّلام ـ فرمود: ما «باب الله» هستيم و راه خدا از طريق ما معرّفي و شناخته مي شود. ( كافي، ج 1، ص 193 و 145 )
پس شرط قبولي عبادات، ولايت است. ولي همراهش بايد تقوا هم باشد. امام باقر ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «و ما تنال و لايتنا الّا بالعمل و الورع» ( كافي، ج 2، ص 75، بحارالانوار، ج 71، ص 187 )
در خط رهبري ما نيست، مگر آنانكه اهل عمل و تقوا باشد.
داستان فرزندان آدم در قرآن آمده است. هر دو قرباني كردند. قرباني يكي پذيرفته شد و ديگري نه. خدا مي فرمايد:
«إِنَّما يتَقَبَّلُ اللَّهُ مِنَ الْمُتَّقِين» ( سوره مائده، آيه 27 ) خدا تنها از اهل تقوا مي پذيرد.
نقل كرده اند شخصي هنگام عبور از بازار، دو قرص نان سرقت كرد و دو انار از مغازه اي ديگر.
سپس آن انار و نان را به فقير داد. به او گفتند: اين چه كاري است؟ گفت: خداوند هر گناه را يك كيفر ولي ثواب را ده برابر پاداش مي دهد.
من با آن دو نان و دو انار، چهار گناه كردم ولي به فقير كه دادم، چهل ثواب بردم. چهار گناه از چهل ثواب كه كم شود، سي و شش ثواب باقي مي ماند. به او گفتند: پاداش ده برابر، براي كسي است كه كارش بر اساس تقوا باشد. انفاق از مال غصبي پاداش ندارد. مگر نخوانده اي كه: «انما يتقبل الله من المتقين ...»!
ب) حضور قلب
توجه و حضور قلب از ديگر شرايط صحت عبادت است:
برخي از راه هاي كسب توجه و حضور قلب در عبادات عبارتند از:
و...
رسيدگي به نيازمندان و اداي حقوق محرومان به درجه اي از اهميت است كه گاهي قبولي عبادت بستگي به آن دارد. پرداختن زكات، يا داشتن درآمد مشروع، از اين نمونه هاست.
امام رضا ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «من صلّي و لم يزك لم تقبل صلوته»( بحارالانوار، ج 96، ص 12) هر كس نماز بخواند ولي زكات (و ماليات اسلامي) نپردازد، نمازش قبول نمي شود.
در حديث ديگري علي ـ عليه السّلام ـ به كميل مي فرمايد:
هر گاه غذاي تو از راه حلال و درآمد صحيح نباشد، خداوند، تسبيح گفتن و شكر كردن تو را قبول نمي كند.( . سفينه البحار، ج 1، واژه «حلّ» )
حفظ پيوندهاي اجتماعي و اخوّت ميان مسلمانان و روابط شايسته و نيكو ميان پيروان اسلام، اهميت بسياري دارد. از اين رو، هر سخن و عملي كه به گسستن پيوندها و بهم زدن روابط خوب منجر شود نارواست، «غيبت»، «سوء ظن»، «بدخواهي»، «قطع رابطه»، «بدخلقي» و ... از اوصاف و اعمالي هستند كه موجب قبول نشدن عبادت مي شوند.
رسول خدا ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرمود: «من اغتاب مسلماً او مسلمهً لم يقبل الله صلاته و لاصيامه اربعين يوماً و ليلهً الّا ان يغفر له صاحبه» ) جامع السعادات، ج 2، ص 234)
كسي كه غيبت زن و مرد مسلماني را بكند، تا چهل روز نماز و روزه اش را خدا نمي پذيرد، مگر آنكه آن شخص، او را ببخشد.
و نيز، آن حضرت فرمود: «يا اباذر! اياك و هجران اخيك، فانّ العمل لايتقبّل مع الهجران» ( مكارم الاخلاق، ص 554 (به نقل از الحياه، ج 1، ص 236) ) اي ابوذر! از دوري و قطع رابطه با برادر ديني بپرهيز، چرا كه عمل اينگونه اشخاص پذيرفته نيست.
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «لا يقبل الله من مؤمن عملاً و هو مضمر علي اخيه سوءً» ( اصول كافي، ج 2، ص 361 ) هر مؤمني كه نسبت به برادر ديني اش، نيت بدي داشته باشد، خداوند عمل او را قبول نمي كند.
و امام صادق ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «انّ سوء الخلق يفسد العمل كما يفسد الخّل العسل» ( اصول كافي، ج 2، ص 321 ) بداخلاقي با مردم، چنان عمل را فاسد مي كند، كه سركه، عسل را.
نتيجه آنكه بدگويي از ديگران، نيت سوء درباره مردم، ترك دوستي، غيبت و امثال آن كه باعث سست شدن پيوندهاي اجتماعي مسلمانان مي شود، از موانع قبول شدن عبادات به حساب آمده است. و نمازگزار و اهل عبادت، بايد روابط ديني مستحكمي با بندگان خدا داشته باشد، تا پرستش هايش شايستگي قبولي را دارا باشند.
آئين مقدس و متعالي اسلام، ميان عبادت و سياست و اخلاق و اجتماع، پيوندي منسجم ايجاد كرده است. در امور خانوادگي هم رعايت احترام و حقوق متقابل زن و شوهر را چنان مهم دانسته كه بي توجهي به آن گاهي باعث قبول نشدن عبادات مي گردد. و قطع پيوندهاي زميني، به قطع پيوند آسماني مي انجامد.
در اين زمينه پيامبر اسلام ـ صلي الله عليه و آله و سلم ـ فرموده است: «من كان له امرئه توذيه لم يقبل الله صلاتها و لاحسنهً من عملها ... و علي الرّجل مثل ذلك» ( . وسائل الشيعه، ج 14، ص 116 ) هر كس زن بد رفتار و اذيت كننده اي داشته باشد، خداوند نماز و كارهاي نيك آن زن را نمي پذيرد. (مرد نيز همچنين است)
نه تنها بد رفتاري زن با شوهر يا برعكس، اين اثر را دارد، حتي نگاه خشم آگين به پدر و مادر هم مانع قبول عبادت است.
امام صادق ـ عليه السّلام ـ فرمود: «من نظر الي أبويه نظر ماقتٍ و هما ظالمان له لم يقبل الله له صلاهً» ( اصول كافي، ج 2، ص 349 )
نماز فرزنداني كه با خشم به پدر و مادر خود نگاه مي كنند قبول نمي شود. گر چه والدين، نسبت به آنان كوتاهي و ظلمي كرده باشند.
آري ... وقتي ما از نردبان نماز، به معراج مي رويم كه پايه هاي آن، روي زمين محكمي باشد. ولي اگر روي يخ لغزنده يا زمين سست قرار داده شود، بالا رفتن را مشكل يا غير ممكن مي سازد. كمال معنوي در سايه عبادات، آن هم با حسن رفتار و روابط شايسته اجتماعي حاصل مي شود. مسائل ديگري هم در روايات بيان شده كه مانع قبولي اعمال است، مانند شراب خوردن و غير آن. البته نبايد تصوّر شود كه حال كه خدا قبول نمي كند، پس نماز نخواند و روزه نگيرد و ... بلكه اينگونه روايات، نشان دهنده ضعف عمل و كم ارزشي آن به خاطر رفتار و خصلت هاي ناشايست عبادت كننده است. (محسن قرائتي ـ پرتوي ازاسرارنماز، چاپ هجدهم ، ص53)
البته بايد توجه داشت كه به غير از رعايت شرايط قبولي نماز اموري نيز به عنوان عوامل عدم قبولي نماز در روايات بدان اشاره شده است كه از آنجا كه موضوع پرسش شما نمي باشد تنها به ذكر 2. شرط سياسي. 3. شرط اخلاقي. 4. شرط اقتصادي. 5. شرط اجتماعي. 6. شرط بهداشتي و ...
1. شرط اعتقادي: ايمان به خدا
2. شرط سياسي: ولايت
3. شرط اخلاقي: الف) تقوا 1. توجه به عظمت خدا و تفكر در عبادت حضرت علي ـ عليه السّلام ـ مي فرمايد: «الا لاخير في عباده ليس فيها تفكر؛ آگاه باشيد كه در عبادتي كه تفكر نباشد سودي نيست» (اصول كافي، ج 1، ص 36) 2. توجه به لطف بي نهايت خدا نسبت به بندگانش. 3. پناه بردن به خدا از شر شيطان هاي جنّي و انسي. 4. توسل جستن به اهل بيت ـ عليهم السّلام ـ. 5. داشتن حالت خشوع و خضوع.
4. شرط اقتصادي:اداي حق مردم
5. شرط خانوادگي: خوشرفتاري 1. شرط اعتقادي. 5. شرط اجتماعي: خيرخواهي نسبت به ديگران
فهرستي از عواملي كه موجب عدم پذيرش نماز مي گردد اشاره مي نمائيم :
1- چشم چراني
2- داشتن روحيه استگباري و ظالمانه
4- ندادن خمس و زکات
5- ريا کاري در نماز
7- حرام خواري
8- بي تعهدي زنان در وظايف شوهر داري
9- غيبت کردن
10- به حال خشم و کينه به پدر و مادر نگاه کردن
11- خيانت در معامله
12- کسي که بول و غائط خود را نگاه مي دارد و بدينوسيله به خود فشار آورده و دچار ضررهاي جسمي مي شود اين کار ، علاوه بر زيان براي سلامتي ، در نماز هم موجب عدم تمرکز فکر مي شود و حضور قلب را از بين مي برد .
« امام صادق عليه السلام فرمود : نماز چنين کساني قبول نمي شود » (محجه البيضاء ، فيض کاشاني ، ج 1 ، ص 354) بي باكي نسبت به انجام گناه در صورت فراهم بودن شرايط
قبولي نماز نشانه هايي دارد که برخي از آن عبارت اند از:
قرآن ، ثمره نماز را، باز داشتن از فحشاء و منکر مي داند «إِنَّ الصَّلاةَ تَنْهي عَنِ الْفَحْشاءِ وَ الْمُنْکَرِ» و اين خاصيت ، مغز و محتواي اصلي نماز و نشان قبولي اعمال و عبادات است . هسته بي مغز، رشد نمي کند و ثمر نمي دهد. نماز بدون بازداشتن از بدي ها، همانا عبادت بي محتواست
امام صادق (ع) در بيان اين نشانه ، مي فرمايد: «مَنْ أَحَبَّ أَنْ يعْلَمَ أَ قُبِلَتْ صَلَاتُهُ أَمْ لَمْ تُقْبَلْ فَلْينْظُرْ هَلْ مَنَعَتْهُ صَلَاتُهُ عَنِ الْفَحْشَاءِ وَ الْمُنْکَرِ فَبِقَدْرِ مَا مَنَعَتْهُ قُبِلَتْ مِنْه» هر کس دوست دارد بداند نمازش قبول شده يا نه ، ببيند که آيا نمازش او را از گناه و زشتي باز داشته يا نه ؟ پس به هر قدر که نمازش او را از گناه باز داشته ، به همان اندازه نمازش قبول شده است
(پـاورقي 1.عنکبوت 45
(پـاورقي 2.براي اطلاع بيشتر ر.ک :محمد شجاعي ، مقالات ، ج 1 ص 4ـ 10 ج 2 ص 70ـ 100و ج 3 ص 17ـ 90 1 پرهيز از فحشاء و منکرات ؛ (1) خداوند در قرآن مي فرمايد نماز حقيقي انسان را از بدي ها و گناهان و امور زشت باز مي دارد بنابراين اگر نماز در زندگي ما طوري اثر کرد که ما را از حرام خواري ، اذيت و ظلم ، غيبت و تهمت و ارتباط نامشروع و ديگر گناهان باز دارد قبول است و در غير اين صورت آن نماز مورد قبول نيست .
2 احساس لذّت از نماز و مناجات ؛
3 اهميت به امور معنوي و فضايل اخلاقي ؛
4 تنفّر از رذايل اخلاقي و انزجار از گناه و آلودگي ؛
5 اهميت به آداب و اسرار نماز، مانند نماز اول وقت ، جماعت ، تعقيبات نماز و....؛
6 دستگيري از بندگان خدا و رسيدگي به محرومان ؛
7 عمل به واجبات و ترک محرّمات ؛
8 انجام برخي از مستحبات و پرهيز از برخي مکروهات ؛
9 ارتباط با اهل بيت عصمت و طهارت ؛
10 شرح صدر و پيدا کردن ظرفيت نقد شنوي و نقد پذيري .(2)